Buğday ve Çavdarda Kahverengi Pas Hastalığı (Puccinia recondita)

Hastalığın Türkçe ismi: Kahverengi Pas

Hastalığın Uluslararası isimleri: 

English: brown leaf rust of cereals, brown rust of cereals
French: rouille brune, rouille brune du blé
German: Braunrost: Getreide
Spanish: roya parda del trigo

Hastalığın Bilimsel isimleri:

Puccinia recondita sp. tritici :   Buğday

Puccinia recondita f. sp. secalis : Çavdar

Hastalığın taksonomisi:

Kingdom: Fungi
     Phylum: Basidiomycota
          Class: Pucciniomycotina
               Subclass: Pucciniomycetes
                    Order: Pucciniales
                         Family: Pucciniaceae
                              Genus: Puccinia
                                   Species: Puccinia recondita

 

Nerelerde görülür ?

Buğday ve çavdarın yetiştirildiği tüm bölgelerde yaygın olup, bazı bölgelerde en önemli pas olma özelliğini kazanabilir. Epidemik yayılma 1950’li yıllarda Kanada’da, 1977 yılında ise Meksika’da görülmüştür. Sarı pas ve kara pas gibi büyük ve ani ürün kayıplarına yol açmamasına veya böyle bir olayın ender görülmesine karşın, kahverengi pasa daha büyük önem verilmektedir. Çünkü hastalık her yıl az veya çok ortaya çıkmakta ve böylelikle uzun yılların toplamı olarak önemli ürün kayıplarına neden olabilmektedir. Ülkemizde hastalık daha çok Ege ve Akdeniz sahil kesiminde görülmekte, havaların ısınmasına paralel olarak iç bölgelerde de ortaya çıkmaktadır.

Nasıl zararı olmaktadır ?

Arid (kurak) bölgelerde hafif infeksiyonlarda dahi hasta bitkilerde transpirasyonun aşırı yükselmesi belirgin ürün kayıplarına neden olmaktadır. Ürün kaybı, bin dane ve litre ağırlığı düşer, protein içeriğinin azalması ile de kalite kaybı olur. Hastalık şiddeti ile verim kaybı arasındaki korelasyon en belirgin olarak süt olum döneminde görülmektedir. Sapa kalkma döneminden önce buğdayda şiddetli bir kahverengi pas infeksiyonunun %90 oranında ürün kaybına neden olduğu kaydedilmiştir.

Çavdar kahverengi pası özellikle Orta ve Doğu Avrupa’da önemli olan, ancak çoğunlukla önemi fark edilmeyen bir hastalıktır. Hastalık daha çok yapraklarda görülmekte ve bu nedenle yabancı literatürde ‘tahıl yaprak pası’ adını da almaktadır.

Bilinen Konukçuları: 

• Puccinia recondita sp. tritici :   Buğday

• Puccinia recondita f. sp. secalis : Çavdar, olarak iki konukçusu bilinmektedir.

Hastalığın belirtileri nelerdir ?

Buğday yapraklarında yaprağın her iki yüzünde dağınık olarak veya özellikle üst yüzeyinde sık biçimde bir araya toplanmış, oval, portakal sarısı-demir pası (yanık kahverengi) renginde üredospor yatakları ortaya çıkar. Bazen bu yataklar ortada daha büyük bir yatak, çevresinde ise daha küçükleri olmak üzere daire şeklinde dizilmişlerdir. Bu özellik kahverengi pasın tanısını kolaylaştırır.

Bitkinin daha ileri gelişme dönemlerinde yaprak kını ve sapta da belirtiler görülür. Bu üredospor yatakları ender olarak birleşirler. Etmenin orijini, iklim faktörleri, gübreleme ve yaprak yaşına göre oldukça geniş bir varyasyon gösterebilir. Daha sonraki hastalık tablosunda yaprakların alt yüzeylerinde epidermis tarafından örtülmüş olarak kalan, siyah renkli, uzunlamasına şekilli teliospor yatakları yer alır. Bu yatakların rengi kara pasın teliospor yataklarına göre daha açıktır.

Buğday bitkileri hastalığa erken yakalandıklarında gelişmeleri yavaşlar, kök sistemleri zayıf gelişir. Kışlık ekimlerde sonbahar infeksiyonları bitkilerin kışa dayanıklılığını da etkiler.

Çavdardaki hastalık tablosu buğdaydakine benzer. Yaprak üst yüzeyinde oluşan üredospor yatakları biraz daha koyu renklidir ve yaprak altındaki teliosporlar genelde daha fazla sayıdadırlar.

Bu fungusun (mantarın) yaşamı nasıldır ?

Ara konukçular üzerinde spermagonium ve aecidium oluşturur. Aecidium dönemini nisbeten ender raslanır.

Üredia dönemi:

Üredosporlar düşük sıcaklıklara karşı çok dayanıklıdırlar, kar altında aylarca canlı kalabilirler. Çimlenmeleri için damlama noktasına gelmiş bir su tabakasına gereksinim duyarlar, %99 oranında hava neminde dahi çimlenme oranı oldukça düşer.

Çimlenme 10-28ºC‘ler arasında çok hızlıdır. Üredosporlar karanlıkta oluştuklarında ışığa karşı duyarlı olurlar. Bu sporlarda ışık etkisiyle oluşan bir inhibitör madde çimlenmeyi başlangıç döneminde engeller, ancak bir süre sonra etkisini kaybeder. Çim borusu bir appressorium oluşturduktan sonra dokuya girer. Bu olayda ışık durumu ve yaprak atmosferinin CO2 içeriği rol oynamaz. Yaprakların üzerinde oluşan üredosporların canlı kalma süreleri sıcaklığa bağlı olup, 5-8ºC‘de 45 gün, 10-27ºC’de 12 gün, 18-39ºC’ler arasında ise 8 gün çimlenme güçlerini koruyabilirler.

Sporların rüzgârla taşınması ile uygun infeksiyon koşulları örtüşmediği takdirde bu canlı kalma süreleri büyük önem kazanır. Spor uçuşu gün içinde periyodizite gösterir ve öğleden sonra maksimum seviyeye çıkar. Bir generasyon süresi uygun koşullarda 12-14 gün sürer. Bu nedenle başak oluşumundan 2 hafta sonra şiddetli infeksiyonlar olabilir.

En yoğun üredospor oluşumu 25ºC civarında görülür, 35ºC ‘de sporulasyon durur, ancak miselyum canlılığını sürdürebilir. Teliosporlar 7-27ºC’ler arasında çimlenebilirken, optimum çimlenmeyi 10-16ºC’ler arasında gösterirler. Çimlenme birkaç aylık dinlenme dönemi sonunda gerçekleşir. Basidiosporlar ancak çok genç bitki dokularını infekte edebilirler, yayılma menzilleri de çok sınırlıdır.

Puccinia recondita –  Hayat çemberi

Fungusun (mantarın) kışlaması nasıl olmaktadır ?

Ilıman veya subtropik bölgelerde üredospor formunda kolaylıkla kışlayabilir. Kışlık ekimler için infeksiyon kaynağı kendi gelen bitkilerdir. Genç bitkiler sonbaharda infekte olabilirler ve bunlar üzerinde etmen ilkbahara kadar misel formunda kışı geçirebilir. Eğer bu mümkün olmamışsa ilkbaharda yeni infeksiyonlar uzaklardan rüzgârla taşınan üredosporlar tarafından başlatılır.

Çavdar kahverengi pas etmeni P. dispersa’da çeşitli ara konukçulara sahiptir. Örneğin Anchusa officinalis ( sığır dili)’dir. Etmen ara konukçuda canlı portakal renginde, yuvarlak lekeler oluşturur. Üredosporlar kısa saplıdır. Teliosporlar 2 hücrelidir. Olgun teliosporlar dinlenmeye gerek duymadan çimlenebilir.Basidiosporlar, ara konukçuları yaz sonları veya sonbaharda infekte edebilirler. Ancak bu ara konukçuların varlığı etmenin yaşamını sürdürebilmesi için bir koşul değildir. Çünkü etmen üredium döneminde de kışı geçirebilir.

Metabolik zararı nasıl olmaktadır ?

Kahverengi pas etmenleri lokal interselüler olarak dokuda gelişirler ve emeçleri ile hücrelerde beslenirler. Henüz işgal edilmemiş dokularda besin maddesi arzı teşvik edilir. Bu nedenle infeksiyon merkezleri etrafında (yeşil adacıklar) oluşurken, bunların dışındaki dokularda erken gelen bir yaşlanma görülür.

• Ürün kaybı artar,

• Bin dane ağırlığı düşer,

• Litre ağırlığı düşer,

• Protein içeriği azalır ve kalite düşer,

• Erken yakalandıklarında gelişme yavaşlar,

• Kök sistemi zayıf gelişir,

• Kışlık ekimlerde sonbahar infeksiyonu bitkilerin kışa dayanıklılığını etkiler

Kahverengi pasa yakalanmış dokularda hem yaprak hem de başaklarda daha şiddetli bir Septoria nodorum infeksiyonu görülür. Kahverengi pas üredospor yataklarında geç olgunlaşan çeşitlerde mevsim sonlarına doğru hiperparazit fungus Eudarcula australis’in yerleştiği görülebilir.

Hastalığa karşı tedbirler nasıl olmalıdır ?

• Dayanıklı ve tolerant çeşitlerinin ekimi.

• Sık ekimden kaçınmak.

• Erken çavdar ekiminde sonbahardaki otlanmadan kaçınmalı.

Puccinia recondita sp. tritici – Hastalığın Belirtileri

Puccinia recondita sp. secalis – Hastalığın Belirtileri